วัดโพธิ์ปฐมาวาส หรือที่ชาวบ้านเรียกกันทั่วไปว่า "วัดโพธิ์" เป็นพระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดสามัญ ตั้งอยู่ในเขตเทศบาลนครสงขลา ตำบลบ่อยาง อำเภอเมืองสงขลา จังหวัดสงขลา เป็นวัดโบราณที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมคู่บ้านคู่เมืองสงขลามายาวนาน

ประวัติความเป็นมา

• การสถาปนาและการย้ายที่ตั้ง: สันนิษฐานว่าวัดโพธิ์ปฐมาวาสสร้างขึ้นประมาณปี พ.ศ. 2200 ในช่วงปลายสมัยอยุธยา ตรงกับรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช เดิมทีวัดนี้มีชื่อว่า "วัดโพธิ์งาม" และตั้งอยู่ที่บริเวณเชิงเขาแดง ต่อมาเมื่อมีการย้ายเมืองสงขลามาตั้งที่ฝั่งบ่อยาง (ที่ตั้งปัจจุบัน) วัดแห่งนี้จึงได้ย้ายตามมาสร้างใหม่ในที่ตั้งปัจจุบัน และถือเป็นวัดแรกที่สร้างขึ้นในเขตเมืองสงขลาใหม่
• ได้รับพระราชทานวิสุงคามสีมา: วัดได้รับพระราชทานวิสุงคามสีมาเมื่อประมาณ พ.ศ. 2210

บทบาทและความสำคัญในอดีต:
• เป็นสถานที่ประกอบพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยาของข้าราชการในสมัยโบราณ
• เคยเป็นที่ประดิษฐาน "พระราชบัญญัติ" หรือตรากฎหมายสำคัญ
• เป็นศูนย์กลางการศึกษาพระปริยัติธรรมและวัฒนธรรมท้องถิ่น

การเสด็จพระราชดำเนินของพระมหากษัตริย์:
• พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) ได้เสด็จพระราชดำเนินมายังวัดนี้ถึง 2 ครั้ง คือในปี พ.ศ. 2432 และ พ.ศ. 2439
• พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 6) เสด็จพระราชดำเนินเมื่อปี พ.ศ. 2458 และได้พระราชทานนามวัดใหม่ว่า "วัดโพธิ์ปฐมาวาส" ซึ่งมีความหมายว่า "วัดโพธิ์แห่งแรก" เพื่อแสดงว่าเป็นวัดที่เก่าแก่ที่สุดในบรรดาวัดที่ชื่อ "วัดโพธิ์" ในเมืองสงขลา และเพื่อเป็นเกียรติแก่วัดที่เป็นวัดแรกของเมืองสงขลาที่ย้ายมาตั้งใหม่

• เจ้าอาวาสในอดีต: มีพระเถระผู้ทรงคุณวุฒิหลายรูปดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดนี้ และมีบทบาทสำคัญในการพัฒนาวัดและส่งเสริมการศึกษา เช่น พระรัตนมุนี (ภู่) อดีตเจ้าคณะมณฑลนครศรีธรรมราช

สิ่งสำคัญภายในวัด

• พระอุโบสถ: สถาปัตยกรรมแบบรัตนโกสินทร์ตอนต้น ภายในประดิษฐานพระประธานปางมารวิชัย และมีภาพจิตรกรรมฝาผนังที่สวยงาม (แม้บางส่วนจะเลือนลางไปตามกาลเวลา)
• พระวิหาร: ประดิษฐานพระพุทธไสยาสน์ (พระนอน) และพระพุทธรูปสำคัญอื่นๆ
• พระเจดีย์: มีพระเจดีย์เก่าแก่ และพระเจดีย์องค์ใหญ่ที่สร้างครอบองค์เดิมไว้ ซึ่งเป็นที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุ
• หอไตรกลางน้ำ: เป็นอาคารไม้ทรงไทยภาคใต้โบราณ ตั้งอยู่กลางสระน้ำ ใช้สำหรับเก็บรักษาพระไตรปิฎกและคัมภีร์ทางพระพุทธศาสนา ปัจจุบันอยู่ในสภาพทรุดโทรมแต่ยังคงเค้าโครงความงามในอดีต
• ศาลาการเปรียญ: อาคารไม้ขนาดใหญ่ ใช้สำหรับประกอบศาสนกิจและกิจกรรมต่างๆ ของวัด
• พิพิธภัณฑ์ภัทรศีลสังวร: เป็นพิพิธภัณฑ์ของวัดที่รวบรวมและจัดแสดงโบราณวัตถุ ศิลปวัตถุ และข้าวของเครื่องใช้ต่างๆ ที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์ของวัดและท้องถิ่น
• มณฑปรอยพระพุทธบาทจำลอง
• บ่อน้ำโบราณ: เชื่อกันว่าเป็นบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์ที่เคยใช้ในพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา

วัดโพธิ์ปฐมาวาสไม่เพียงแต่เป็นศูนย์รวมจิตใจของพุทธศาสนิกชนในจังหวัดสงขลาเท่านั้น แต่ยังเป็นแหล่งเรียนรู้ทางประวัติศาสตร์ สถาปัตยกรรม และวัฒนธรรมที่สำคัญยิ่งแห่งหนึ่งของภาคใต้

วัดโพธิ์ปฐมาวาส พระอารามหลวง เป็นวัดโบราณและมีความสำคัญทางประวัติศาสตร์แห่งหนึ่งในจังหวัดสงขลา มีประวัติความเป็นมาที่น่าสนใจดังนี้

การก่อตั้งและยุคแรกเริ่ม
• การสร้างวัด: สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยอยุธยาตอนปลาย ประมาณ พ.ศ. 2200 (ราว ค.ศ. 1657) ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช อย่างไรก็ตาม ไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัดว่าใครเป็นผู้สร้าง
• ชื่อวัดในอดีต: เดิมทีบริเวณที่ตั้งวัดเรียกว่า "สถานที่ค้าโภค์" (หมายถึงตลาดนัด) จึงเรียกวัดนี้ว่า "วัดโภค์" ต่อมาชื่อได้เพี้ยนเป็น "วัดโพธิ์" และภายหลังได้เปลี่ยนเป็น "วัดโพธิ์ปฐมาวาส" เพื่อให้มีความหมายชัดเจนยิ่งขึ้น
• วิสุงคามสีมา: วัดได้รับพระราชทานวิสุงคามสีมา (เขตที่พระสงฆ์ใช้ทำสังฆกรรม) เมื่อประมาณ พ.ศ. 2210 (ราว ค.ศ. 1667)

การพัฒนาและยกฐานะ
• การบูรณปฏิสังขรณ์: วัดได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์หลายครั้ง ครั้งสำคัญคือในสมัยรัชกาลที่ 4 โดยเจ้าพระยาวิเชียรคีรี (บุญสังข์ ณ สงขลา) ผู้สำเร็จราชการเมืองสงขลา และมีการบูรณะครั้งใหญ่อีกครั้งในสมัยรัชกาลที่ 6
• พระอารามหลวง: วัดโพธิ์ปฐมาวาสได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นพระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดสามัญ เมื่อวันที่ 2 ตุลาคม พ.ศ. 2546 (ค.ศ. 2003)

สิ่งก่อสร้างสำคัญ:
• พระอุโบสถ: สร้างเมื่อ พ.ศ. 2360 (ค.ศ. 1817) ภายในมีจิตรกรรมฝาผนังที่งดงามและเป็นเอกลักษณ์
• ศาลาการเปรียญ: สร้างเมื่อ พ.ศ. 2534 (ค.ศ. 1991) เป็นอาคารคอนกรีตเสริมเหล็ก
• หอสวดมนต์ (สร้าง พ.ศ. 2555) และศาลาอเนกประสงค์ (สร้าง พ.ศ. 2529)

ความสำคัญทางด้านการศึกษาและวัฒนธรรม
• ศูนย์กลางการศึกษา: วัดโพธิ์ปฐมาวาสมีบทบาทสำคัญในการเป็นศูนย์กลางการศึกษาพระพุทธศาสนา โดยได้เปิดสอนพระปริยัติธรรมมาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2464 (ค.ศ. 1921)
• วัดพัฒนาตัวอย่าง: กรมการศาสนา กระทรวงศึกษาธิการ ได้ประกาศให้วัดโพธิ์ปฐมาวาสเป็น "วัดพัฒนาตัวอย่าง" ในปี พ.ศ. 2536 (ค.ศ. 1993) และเป็น "วัดพัฒนาตัวอย่างที่มีผลงานดีเด่น" ในปี พ.ศ. 2538 (ค.ศ. 1995)
• สำนักปฏิบัติธรรม: ในปี พ.ศ. 2553 (ค.ศ. 2010) มหาเถรสมาคมได้ให้วัดโพธิ์ปฐมาวาสเป็น "สำนักปฏิบัติธรรมแห่งที่ 2 ของจังหวัดสงขลา"
• โบราณสถานแห่งชาติ: กรมศิลปากรได้ประกาศขึ้นทะเบียนวัดโพธิ์ปฐมาวาสเป็น โบราณสถานแห่งชาติ ในปี พ.ศ. 2528 (ค.ศ. 1985)

ลักษณะเด่นทางศิลปะและสถาปัตยกรรม
• จิตรกรรมฝาผนังในพระอุโบสถ: เป็นสิ่งที่โดดเด่นมาก มีการวาดภาพที่สะท้อนเรื่องราวทางพุทธศาสนา ประเพณีท้องถิ่น และที่สำคัญคือ ภาพพิธีแห่เจ้าเซ็น (พิธีอาชูรอของชาวไทยมุสลิมชีอะห์) ซึ่งหาชมได้ยากและแสดงถึงความหลากหลายทางวัฒนธรรมในเมืองสงขลาสมัยอดีต รวมถึงความสัมพันธ์กับชุมชนชาวเปอร์เซีย
• เสารูปต้นไผ่: ภายในพระอุโบสถมีเสาที่เขียนภาพให้เป็นลำไผ่ครึ่งซีก ซึ่งถือเป็นเอกลักษณ์ทางศิลปะของท้องถิ่นที่ไม่ค่อยพบเห็นในที่อื่น
• อิทธิพลศิลปะจีน: ปรากฏการผสมผสานศิลปะจีนในงานสถาปัตยกรรมบางส่วน ซึ่งสะท้อนถึงการติดต่อแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมในพื้นที่

เหตุการณ์สำคัญและเจ้าอาวาสปัจจุบัน
• วัดเป็นสถานที่จัดกิจกรรมทางศาสนาและวัฒนธรรมอย่างต่อเนื่อง รวมถึงการสัมมนาทางวิชาการเกี่ยวกับคุณค่าทางประวัติศาสตร์และศิลปะของวัด เช่น การสัมมนาเรื่องภาพประวัติศาสตร์ "อาชูรอ พิธีแห่เจ้าเซ็น"
• เจ้าอาวาสองค์ปัจจุบัน: พระโสภณวราภรณ์ (บัณฑิต ปณฺฑิตญาโณ) ได้รับการแต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดโพธิ์ปฐมาวาส พระอารามหลวง เมื่อปี พ.ศ. 2560 (ค.ศ. 2017) ตามมติมหาเถรสมาคม

วัดโพธิ์ปฐมาวาสจึงไม่เพียงแต่เป็นศาสนสถานสำคัญเท่านั้น แต่ยังเป็นแหล่งเรียนรู้ทางประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรมที่ทรงคุณค่าของจังหวัดสงขลาและภาคใต้อีกด้วย

• พระอุโบสถ

พระอุโบสถ กว้าง 13.19 เมตร ยาว 20.49 เมตร หลังคาทรงไทยชั้นเดียว มุงกระเบื้องเคลียบดินเผาสีแดง ไม่มีช่อฟ้า ใบระกา มีเพียงชั่วและเหงาปั้นลม หน้าบันตกแต่งด้วยลวดลายปูนปั้นรูปพานวางซ้อนกัน 2 ชั้น รองรับพระอภิธรรมปิฎก ภายในมีจิตรกรรมฝาผนังภาพเทพชุมนุม พระอาทิตย์ทรงรถ นรกภูมิและภาพปริศนาธรรม


• พระวิหาร


• พระเจดีย์ ด้านหน้าพระอุโบสถ

เจดีย์ 3 องค์ ซึ่งประดิษฐานอยู่ด้านหน้าอุโบสถ ไม่ปรากฏหลักฐานนามผู้สร้าง สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยรัตนโกสินทร์ หรือราว ๆ พุทธศตวรรษที่ 24–25 เพราะพิจารณาจากระบบฐานรองรับองค์ระฆังไม่เป็นระบบอย่างในอดีต แสดงให้เห็นถึงรูปแบบเฉพาะถิ่น ภายในองค์เจดีย์ประธาน มีพระบรมธาตุบรรจุอยู่ในผอบทองคำประดิษฐานในบุษบกสำริด เจดีย์ที่ 2 บรรจุพระธรรม และองค์ที่ 3 บรรจุพระพุทธรูป กรมศิลปากรสันนิษฐานว่าสร้างในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น


• ศาลาการเปรียญ


• พระประธาน ในพระอุโบสถ

พระพุทธรูปประธานในอุโบสถเป็นพระพุทธรูปปางมารวิชัย ศิลปะรัตนโกสินทร์ตอนต้นเป็นศิลปะของช่างท้องถิ่น มีพุทธลักษณะคือ พระพักตร์ใหญ่ยาว ลักษณะอย่างหุ่น พระขนงโก่งโค้ง มุมพระโอษฐ์ยกขึ้นเล็กน้อย พระกรรณใหญ่ เม็ดพระเกศามีขนาดเล็ก รัศมีเป็นเปลวสูง พระอังสาทั้ง 2 ข้าง ยกตั้งขึ้นระนาบกับพื้น ครองจีวรห่มเฉียง เรียบ มีชายสังฆาฏิขนาดใหญ่พาดอยู่ที่พระอังสาข้างซ้ายตกลงมาตรงกลางพระวรกาย ลงมาถึงพระนาภีปลายตัดตรง พระชงฆ์มีขนาดใหญ่หนา